Konu Anlatımı
Fiil Çatıları 1
Fiil öznesi ve nesnesi ile olan anlamsal ilişkisidir.
– Tanımda “anlamsal ilişki” dense de bu konu bir dil bilgisi konusudur.
– Çatı konusunu anlayabilmenin ilk ve en önemli şartı, çatı eklerini doğru öğrenip kullanmaktır.
Çatı sözcüğü, konunun kendisiyle ilgili çağrışım yapmayan tek konudur. Ama gözünüzü korkutmayın en kolay konulardan birisidir.
- İsim cümlelerinde çatı özelliği aranmaz.
- Fiil çatıları sadece fiil cümlelerinde geçerlidir.
- Fiil çatıları, öznesine göre ve nesnesine göre olmak üzere ikiye ayrılır.
Öznelerine Göre Fiil Çatıları
- Bir fiilin öznesi ile olan ilişkisine verilen addır.
- Özne, yükleme sorulan “kim, ne” sorularıyla bulunur. Bu bilgi bize hep lazım.
1. Etken Çatılı Fiiller
Cümlenin yükleminde belirtilen eylemi özne bizzat kendisi yapıyorsa bu fiil etken çatılıdır.
Çatı eklerinden birini almamış bütün fiiller zaten etken çatılıdır.
Çatı eklerini edilgen, dönüşlü ve isteş çatılı filler almaktadır.
Örnek 1
Bu şiirde geçen belirgin (siyah) fiillerin hepsi etken çatılıdır.
Gözlerim gözlerine değince Felaketim olurdu, ağlardım Beni sevmiyordun, bilirdim Bir sevdiğin vardı, duyardım
2. Edilgen Çatılı Fiiller
Cümlenin yükleminde belirtilen eylemi özne bizzat kendisi yapmıyorsa o fiil edilgen çatılıdır.
Bir fiilin edilgen olabilmesi için ilk şart o fiilde “-il, -in” eklerinden birinin olmasıdır.
Edilgen çatılı fiillerde özne, aslında eylemden etkilenen konumdadır.
Edilgen çatılı fiillerin öznesi sözde öznedir.
Örnek 2
Bölgeden yıllardır petrol çıkarılıyor. Meyve ve sebzeler damlarda kurutuldu. Misafirlere yemekler hazırlanıyor. Duvarlar açık renklere boyandı. Bu fiiller edilgen çatılıdır.
3. İşteş Çatılı Fiiller
Birden fazla varlık tarafından karşılıklı veya birlikte yapılabilen eylemlerdir. İsteş çatılı bir fiil, asla tek bir varlık tarafından yapılamaz.
Bir fiilin işteş çatılı olabilmesi için fiilde “-iş,-leş” eklerinden birinin olması şarttır.
4. Dönüşlü Çatılı Fiiller
Cümlenin yükleminde belirtilen eylemi özne hem kendisi yapıyor hem de eylemden yine kendisi etkileniyorsa bu fiil dönüşlü çatılıdır.
Bir filin dönüşlü olabilmesi için “-il,-in” eklerinden birini almış olması şarttır.
Bir fiilin nesnesi ile olan ilişkisine verilen addır.
Belirtili veya belirtisiz nesne olabilen fiillerdir.
Nesne, yükleme sorulan "kimi, neyi, ne" sorularıyla bulunur. Güzel bir kahve içelim. Bana bir şarkı söyle. Geceleyin bir ses böler uykumu.
2. Geçişsiz Çatılı fiiller
Çocuklar sudan çıkmıyordu. Odasında bir başına oturuyor. Otobüsümüz birkaç dakika ile kaçtı.
3. Ettirgen Çatılı Fiiller
Geçişli bir fiilde “-t, -ir,-dir” eklerinden birinin getirilmesidir. Böylelikle fiilin geçişlilik derecesi artar.
Hastaya ilacı içirdi. Ayakkabılarını bağlattı. Bize müzeleri gezdiriyor.
4. Oldurgan Çatılı Fiiller
Geçişsiz bir fiil ile”-t, -ir, -dir” eklerinden birinin eklenmesi ve fiilin nesne olabilir hale getirilmesidir.
Kadıncağazı neden ağllatıyorsun? Otobüsü son anda kaçırdık. Pilotlar uçağı başarıyla indirdiler.